LÃO KI
Truyện
ngắn của Nguyễn Ngọc Minh
Lúc
đói nghèo người ta gọi lão là Đậu Đắc Phú nhưng khi đã xở xoay đủ kiểu rồi khá
lên, người ta lại gọi lão bằng cái tên rất hãm: lão Ki.
Lão Ki có bằng kỹ sư nông nghiệp được đào tạo theo tiêu chí thời lão là trang bị kiến
thức với diện rộng tối đa cho sinh viên. Không biết cái diện rộng tối đa ấy rộng
đến đâu nhưng môn học nào lão cũng thấy mới, cái gì cũng lạ cũng cần cho việc
xóa đi những mò mẫm trong cách trồng lúa của người nông dân quê lão. Kết
quả sau những năm ăn đói mặc rét cày như trâu là một tấm bằng đỏ và một tờ quyết
định biên chế về phòng nông nghiệp của một huyện vùng cao.
Công việc đầu tiên của anh cán bộ phòng nông
nghiệp huyện vùng cao này là học cách phát cây, đốt nương, chờ mưa xuống dùng gậy
vạt nhọn đầu chọc lỗ trỉa hạt, mà cũng chỉ trỉa hai loại lúa hoặc ngô. Công thức
“phát đốt chọc trỉa” phủ kín và đóng gông mọi nếp nghĩ, mọi cách làm, đã thành
phong tục tập quán, được coi như thuần phong mỹ tục nên bao nhiêu ý tưởng đổi mới
của lão đều bị đồng bào lắc đầu. Lão bất lực trong việc chuyển giao kiến thức
còn vì một lẽ khác: đồng bào biết bập bõm đôi tiếng phổ thông chứ lão thì mù tịt
tiếng dân tộc của họ.
Qua
vài mùa mưa, lão bị sốt rét mặt xanh như tàu chuối, da bọc xương còn hơn bốn
mươi cân, tay lỏng khỏng vịn cây gậy lê đôi chân phù thủng. Hết đợt sốt rét thứ
ba, lão không lên lại phòng nông nghiệp nữa mà ở nhà phụ vợ theo công điểm hợp
tác xã.
Lão
đành phận làm thằng đào ngũ nhưng ông trời vẫn bắt lão phải long đong. Ngay tại
ngôi làng mình sinh ra lớn lên rồi vào đại học, lão những tưởng cùng họ cùng
làng bà con sẽ nghe theo nhưng khi mới cất lời về quy trình gieo mạ, lão đã nhận được
những cái bĩu môi: không phải dạy đĩ vén váy. Bố mẹ lão cũng tuyên bố thẳng thừng:
đừng có mà lý thuyết sách vở, chúng tôi đã cấy lúa trồng khoai từ lúc anh chưa có rồng rồng.
Lão
bị cô lập đến thảm hại, nguy cơ cái danh kỹ sư trồng trọt sắp buông lão đã nhỡn
tiền. Vợ lão kiệt lực chữa bệnh cho lão nay lại thêm mấy đứa con lít nhít, chữ
nghèo bị gắn thêm chữ đói, lão đành thi triển cái nghề học mót từ ngày chưa vào
đại học: đi hoạn lợn, thiến bê rong. Lần đầu tiên cất tiếng rao “ai hoạn lợn thiến
bê” mồ hôi lão vã ra dính bết áo lưng, làm xong nghe người ta hỏi lấy công bằng
tiền hay gạo mà mồm lão ngượng cứng không mở ra được.
Múa
may qua ngày kiếm cơm, ai ngờ cái nghề lang thang rao vặt kiếm mấy bò gạo đổ nồi
bén vào lão từ lúc nào. Còn nhớ con bê đầu tiên lão thiến, anh chủ bò không đồng
ý tiêm thuốc tê nên nó đau nó dẫy ghê quá, lão loay hoay bóc được đôi cà rồi xoa
gãi vỗ về mãi nó mới chịu đứng yên để khâu cái bìu dái lại. Thế mà nay lão được
tiếng mát tay, có người lần đến tận làng tìm “Ông Phú hoạn lợn, thiến bê”. Lão
tủi hổ lắm. Những kiến thức trường đại học đã quàng lên tên tuổi lão một học vị
nhưng bây giờ lão lại phải kiếm ăn bằng cái nghề mà bất cứ anh thất học nào cũng
làm được.
Lão
Ki là một trí thức chẳng gặp thời mà cũng không gặp vận. Thời của lão ruộng đất
tích tụ với quy mô Hợp tác xã con người bị cưỡng bức đủ điều, đến hít thở cũng
là không khí sản xuất lớn tiến tới thế giới đại đồng. Mỗi Hợp tác xã may lắm mới
có một người như lão nhưng sự thật lão đã thất nghiệp. Điều đó chỉ có thể giải
thích bằng vận lão đen mà thôi. Mà cái vận đen của lão mới toàn diện làm sao, miền
xuôi không được mà miền ngược cũng không xong, lão là con ốc văng ra khỏi cỗ
máy ù ì dỉ sét nhưng không ai chịu ghi nhận nó đã từng là một thành tố của bộ máy đó.
Lão
lọc cọc đạp xe đi Thái Bình mua lại của anh bạn cùng khóa mấy yến thóc giống cao
sản về bày cách cho bà con cấy giống mới. Tay Đội trưởng quyết ngăn lại: giống
là khâu quan trọng, đứng hàng thứ tư trong nhất nước nhì phân… không ai được
tùy tiện thay đổi khi chưa có lệnh của Chủ nhiệm. Hàng chục năm nay cứ lên kho
mà nhận, chẳng phải hỏi giống gì, năng suất thấp hay cao, rồi đem về giao cho mấy
lão nông ngâm ủ. Tiêu chuẩn để được tôn vinh lão nông là người ấy đã làm đi làm
lại việc ấy nhiều lần, đừng nhắc họ về ba sôi hai lạnh hay phân gio gì gì mà chỉ
cần hỏi có nhớ cách làm của năm ngoái năm kia không! Đến ngày có lệnh xuống đồng
là đồng loạt nhổ mạ ra cấy, ai cũng bảo mất gì của “Hợp” mà trong lòng đắng
nghét cái điều ngược lại: được gì của “Hợp”!
Mọi người cứ theo kẻng mà vung, theo trống mà
rải, anh chàng kỹ sư trồng trọt bị ra rìa, ý tưởng đem kiến thức đại học về
giúp quê hương được đáp trả bằng những lời vừa như trách vừa như khuyên: sao
không chịu khó nhịn vợ một tuần mấy tối mà bám lấy đồng lương cán bộ, mưa chẳng
đến mặt nắng chẳng đến đầu.
Đến
khi có ruộng khoán, vợ con lão đã nhất nhất làm theo cách của lão, lúa ruộng
nhà lão tốt hơn ruộng người. Bứng mạ trên sân mang ra khẽ khàng đặt xuống, bùn ruộng
nhuyễn mịn đón bộ rễ như chưa hề có sự chuyển dời địa lý nào nhưng vụ ấy các quy
định của Hợp tác xã đã hại lão. Rễ lúa nhà lão cứ mải mê hút màu, lá lúa cũng mải
mê bắt ánh sáng mà quang hợp, cây lúa phơi phới tươi xanh đã kéo dài thời gian
sinh trưởng thêm mấy ngày nên chậm đơm đòng mất mấy hôm. Tất nhiên lúa chín cũng
chậm mấy hôm, chung quanh người ta gặt hết, chuột và châu chấu bu vào ruộng nhà
lão, con thì cắn dẻ con thì búng càng, lúa rụng vàng trên lớp bùn se. Vợ con
lão vừa gặt chạy vừa cằn nhằn, còn lão, đã xót bồ thóc nhà mình vơi hơn của người
lại phải ù tai với bao lời mỉa móc. Những kẻ đã từng ghen tị với anh học trò trắng
mặt nay lại được dịp rêu rao lão Ki chỉ giỏi múa miệng, không những thế còn hả
hê tuyên bố cần quái gì những lý thuyết đẩu đâu. Tay Đội trưởng bài xích cái bằng
kỹ sư của lão bằng một câu học lỏm: thực tiễn mới là thước đo chân lý.
Càng
đau càng không chịu bó tay, lão bắt vợ con bớt mỗi bờ mấy hàng lúa vược bùn lên
trồng các loại hoa để nhử thiên địch về tiêu diệt bọ rầy. Nhưng chỉ mảnh ruộng
nhà lão thì ăn thua gì, lão lại thất bại. Năm sau lão thay cây hoa bằng cây thuốc
lào, mấy nhà thấy trồng thuốc lào còn thu được lá nên miễn cưỡng làm theo. Ong
bướm quyến về nhiều hơn, tác dụng diệt bọ rầy hiệu quả rõ rệt, những kẻ ganh ăn
mượn hình ảnh lão quẩy đôi quang với hai cái thồi lượn hết làng mình sang làng
bên gắp phân chó mà đặt vè: Kỹ sư nay đã
đứ đừ /Hai thồi phân chó ngất ngư khắp làng…
Họ
có biết đâu cái anh thuốc lào rất ưa phân chó, thứ này trộn với phân bắc ủ cho hoai
mục bón gốc cây thuốc cho lá vừa to vừa dầy, thái phơi nom sợi vàng như tẩm mật
ong, hút vào nhuận khói chỉ muốn kéo thêm điếu nữa.
Lão
cắm bốn cọc tre cất mái tranh làm cái quán bán thuốc lào ở góc đường, hương thuốc
với bát nước lá vối khuyến mãi đã kéo khách đến chật mấy băng ghế ghép bằng bìa
gỗ. Tiền bán thuốc lão sai vợ gom thóc chờ giáp hạt tung ra kiếm lãi chục ăn mười
lăm, nhà lão trúng liền mấy vụ nhưng kỳ lạ thay, cái tên Đậu Đắc Phú biến mất,
người ta thay tên mới cho lão là Lão Ki.
Ki thì Ki, lão nghe thấy hết nhưng mặc kệ. Thóc bây giờ dù tháng ba ngày tám cũng không còn chênh lệch giá như trước kia nên lão bắt vợ con chuyển sang nuôi gà vườn và lợn nái, phân lợn phân gà tuồn theo nước rửa chuồng xuống ao cá, một vòng khép kín bắt đầu từ những bánh thuốc lào. Kinh tế nhà lão cứ thế mà lên nhưng vẫn còn những người mở miệng là diễu lão kiboketlo.
Lão
Ki lim dim phán rằng: cứ nhắm mắt tung bừa phân hóa học và phun đẫy thuốc sâu,
đất sẽ chai cằn cá tôm tuyệt diệt, dân bỏ làng ra phố làm cửu vạn, bờ xôi ruộng
mật thành hoang mạc, đến lúc ấy thì đừng mong sống bằng cây trồng, nghề trồng
lúa nước sẽ lụi… nghe như sấm Trạng Trình.
Trạng
Trình đã chết từ lâu, những người hay mang lời ông ra làm chuẩn mực soi rọi mọi
việc trong thiên hạ cũng đã thay nhau về nơi chín suối, giờ đây lớp cháu chắt của
họ từng vỗ ngực quyết làm chủ thiên nhiên, nghĩa là làm chủ mưa gió, tan băng
hay hiệu ứng nhà kính, đã bất lực không tìm cách chế ngự để sống chung lại xoay sang tìm mánh ăn đất, không mấy ai chịu để tai nghe lão
Ki.
Trong
số ấy có một người trình độ xếp vào hàng đầu từ dưới lên là chị Quán.
Phải
nhắc đến chị Quán là vì chạng vạng chiều hôm ấy lão Ki đến nhà chị. Lão chỉ đứng
trước thềm có một phút, hỏi đúng một câu thằng Quân đã về chưa rồi ra về mà chị
hoảng hốt gọi điện thoại cho chồng bảo anh phải về ngay. Hiện tượng bất định
tâm thần này của chị Quán có nguyên nhân từ một sự tích cách đây hơn bốn năm, đận
ấy nhà chị đã phải bỏ ra bao nhiêu tiền mà anh Quán vẫn bị công an bắt giam một
tuần vì cái lão Ki lắm chữ ranh như con cáo.
Hôm ấy anh Quán đưa thằng Quân nhập trường về
đến đầu làng ghé vào quán lão Ki hút nhờ điếu thuốc, bị lão xì đểu ngu mới vào đời từ Đại học Nông nghiệp.
Lúc
đầu anh Quán chẳng để ý nhưng sau nhận ra lão Ki chửi mình chứ trong quán
còn có ai đâu. Chửi anh ngu đã quá lắm đằng này lại chửi ngu cả cậu con trai vừa
được anh đưa vào lò luyện cao cấp thành bác sĩ thú y thì không thể chấp nhận được.
Anh gằn giọng hỏi ông bảo ai ngu, lão Ki ngó lơ bầu trời bâng quơ ai ngu bốn
năm sau khắc biết. Thế là, sẵn ống điếu anh phang vào cái đầu gối lòi
ra dưới ống quần xoóc lửng của lão.
Ông
điếu vướng xâu bánh chưng treo lủng lẳng không tới được đầu gối lão Ki nhưng nước
điếu thì đã xối đẫm bộ sơ mi quần bò đang mặc trên người anh Quán. Mặt chõng cũng bị chan mấy lớp cái thứ nước trứ danh đỉa thả vào cũng chết, lão Ki nhăn mũi nhặt từng thanh kẹo lạc, từng cái bánh rán hít hít rồi ném xuống hộp đựng rác
dưới gầm chõng…
Hôm
xã triệu tập, anh Quán nộp mấy chục nghìn tiền phạt vi phạm nếp sống văn hóa, đền
mấy trăm nghìn tiền chõng hàng dính nước điếu nhưng quyết không xin lỗi. Chắc lão
Ki lại đâm đơn lên công an Huyện nên anh bị triệu tập ròng rã một tuần giời để viết
đi viết lại mấy câu giải thích rằng cái ống điếu chưa tới đầu gối lão Ki.
Chuyện
căng thẳng hai nhà đến nay đã bốn năm rưỡi có lẻ, Quân tốt nghiệp đã đi làm cho
một nông trại trên Vĩnh Phúc, thời gian học của Quân cũng là bốn năm rưỡi ứng với
câu bốn năm sau khắc biết của lão Ki nên chị Quán hay rơi vào trạng thái tâm thần
bất định.
Sau
khi gọi cho chồng, chị gọi gấp sang bà ngoại nhưng cậu mợ thằng Quân nhất quyết
không cho bà sang, chị làu nhàu sao mẹ lại ốm lúc này rồi gọi cái Quỳnh chị gái
thằng Quân bế con sang.
Cổng
trước cổng sau, chỗ nào cảm thấy khóa không chắc chị bổ sung thêm cái khóa dây
xe đạp, hiên nhà trên hiên nhà dưới sáng choang, hai cái bóng điện compac treo ngoài
ngõ cũng được bật từ lúc lão Ki vừa khuất dạng nhưng từ đầu làng đến cuối làng
chỉ có tiếng ti vi nổi trên nền gió rì rào. Nhà ai cũng mải dõi theo cuộc đời cậu
Lâm cô Hoài trong phim Mạch ngầm nơi biên
ải để thương nhớ những đứa con phiêu bạt kiếm tiền. Lão Ki không đến
thêm lần nào nữa, hai con chó chạy loăng quăng một hồi rồi ra thềm nằm gác mõm
trên đôi chân, không rõ để sẵn sàng lao vào nơi nào có động hay đã ngủ quên.
Hôm sau, anh Quán về đến nhà lúc non trưa thì
chiều muộn thằng Quân cũng về. Cả nhà ngồi ăn cơm, cái Quỳnh bế con đến ngủ với
mẹ từ tối hôm qua giờ thêm anh chồng mới phóng xe sang, già trẻ lớn bé sáu người,
vừa ăn vừa dỗ thằng cu chưa đầy năm, vừa bàn luận phỏng đoán xem âm mưu của lão
Ki là gì.
Chuyện
càng bàn càng bí rì. Khi anh con rể đã chở vợ con về nhà, thằng Quân đã chui
vào màn ngáy vang, anh chị Quán vẫn chưa làm sáng tỏ mục đích đến nhà của lão
Ki. Không biết lão sẽ còn những chiêu trò gì nữa đây, càng nghĩ càng lo đứa con
trai duy nhất không khéo lại đặt chân vào những lốt chân của lão thì tương lai
sẽ đen như mõm chó mực.
Hết
giả thuyết này đến giả thuyết khác, hai vợ chồng cứ nêu ra rồi phủ nhận cho đến
khi anh xoa tay lên bụng chị mới nhớ đợt này vợ chồng xa nhau đã nửa năm rồi.
Trong
lòng anh Quán ngổn ngang những câu hỏi và câu trả lời, câu nào cũng như hũ
nút. Anh tặc lưỡi: mặc kệ nó, cái gì phải xảy ra thì nó cứ xảy ra, nếu không xảy
ra thì nghĩ lắm cũng chẳng làm được gì. Anh còn trấn an chị Quán: thằng Quân sẽ biết cách xử
lý, chúng nó bây giờ được học hành tử tế chứ đâu phải đám nông dân kiêm cửu vạn
toàn tập như mình?
Nghĩ
đi thì vậy nhưng nghĩ lại anh vẫn tức lão Ki. Cũng là sinh viên Đại học nông
nghiệp Một, học trước thằng Quân bốn mươi năm hẳn nhiên lão là tiên sinh đối với nó, trồng trọt và thú y tuy khác khoa nhưng vào trường ra trường anh nào chẳng phải
chui qua cái vòm đa-ho-en-en-năm-bờ-oăn (ĐAHONN.1)…
Anh
chị Quán đã không biết rằng lần nào về thằng Quân cũng vào quán lão Ki uống nước
vối. Biết lão nhớ trường, vẫn ước ao một lần trở lại thăm thầy thăm cô
thăm giảng đường mình đã từng thụ giảng nên Quân ghé vào kể cho lão những đổi thay.
Nó ví cái thời người ta khinh nhờn kiến thức khoa học kỹ thuật vì cơ sở hạ tầng
chưa sẵn sàng, ở một góc độ nào đấy có thể lấy câu chuyện "Con cáo và chùm nho" để
lý giải… Lão Ki rất thích cách ví von này, là bạn đồng môn nên Quân hiểu lão, so sánh trí tuệ lão với thứ quả quý là chùm nho thật đáng hậu sinh
khả úy. Lão bộc bạch: bây giờ đố anh nào nuôi con gà con lợn mà dám coi thường bác sĩ thú y. Kiến thức cơ bản tốt nên lão nhạy bén nhận ra chủ
trương cho nông dân vay vốn để lập trang trại tăng đàn gia cầm gia súc là cơ hội
ngàn vàng của nông dân. Ngân hàng bắt buộc cơ sở phải có bác sĩ thú y cũng là cái
khôn bằng trời của họ, không có chuyên gia theo dõi ngộ nhỡ gặp dịch phải tiêu
hủy hàng loạt, bấu vào cái gì mà đòi nợ.
Chỉ
ngặt nỗi bằng của lão lại là kỹ sư trồng trọt!
Sáng
nay lão Ki đến sớm. Chị Quán ngồi dưới nhà ngang với lên hai tiếng không dám đáp lời chào, anh Quán đang dở tay sửa cái vòi nước cũng vọng vào một câu
giữ phép. Quân pha trà mời khách rồi xởi lởi kể chỗ nó làm, ông chủ nuôi một
ngàn lợn và hơn chục vạn gà vịt, nội việc khám tiên liệu và tiêm phòng đã phải
làm cả ngày nghỉ. Nó tưng tửng sao người ta làm được ông chủ còn mình lại giữ phận làm thuê.
Lúc
anh Quán vào, lão Ki dừng chuyện quay sang xin lỗi về cái vụ cách nay đã hơn bốn
năm. Lão nói hôm ấy lão hận đời rồi chửi mình, tức là lão tự chửi lão chứ có dám chửi
ai đâu. Để anh hiểu nhầm là thiếu sót của lão, còn việc công an gọi lên là do
chương trình bình yên cơ sở của họ chứ lão không hề làm đơn như người ta đồn thổi.
Hôm nay lão đến, trước là để xin lỗi sau nữa là xin được bàn với ông bà và anh
Quân bác sĩ, hai nhà góp sức mở trại chăn nuôi.
Lão
gọi vợ chồng anh Quán là ông bà, gọi thằng Quân là bác sĩ, trước khi trình bày còn nhắc lại chuyện
đã qua thì nên cho qua.
Kế
hoạch của lão Ki là gom ruộng bỏ hoang của những người đi làm ăn xa để khoanh vùng đổi thửa cấy tám thơm và cất chuồng trại chăn nuôi gà vịt, cái nọ hỗ trợ
cái kia kết hợp khai thác kinh nghiệm sản xuất hai nhà. Anh Quán và thằng Quân
luôn mồm khen hay nhưng đến việc vay vốn ngân hàng thì ngắc ngư…
Chị
Quán cũng ngắc ngư nhưng không phải vì chuyện vay vốn. Vấn đề là chị không muốn
hợp tác với lão Ki. Ký ức còn dầy như màn sương che phủ, dù biết số phận lão
Ki do thời thế tạo ra nhưng chị vẫn không muốn đứa con trai độc nhất của mình lại dính dớp xuôi không được ngược không xong.
Ôi
chao là cái cổng làng! Bên trong là ký ức/
bên ngoài là tha hương...
Hà Nội. 5/2015
